امتداد خشکسالی‌ها در دهه‌های آینده و لزوم توجه به برنامه مدیریت خشکسالی
آذر زرین/ عضو هیئت علمی گروه جغرافیا و عضو وابسته گروه علوم و مهندسی آب دانشگاه فردوسی و ریاست پژوهشکده اقلیم‌شناسی و تغییر‌اقلیم
در دهه‌های اخیر میزان آسیب‌های ناشی از اقلیم در سطح جهانی در حال افزایش است. با توجه به تغییرات اقلیمی و تحولات اقتصادی - اجتماعی، انتظار می‌رود که مخاطرات مربوط به اقلیم افزایش یابد. یکی از این مخاطرات، خشکسالی فوق‌العاده شدید و فراگیر سال آبی جاری (1399-1400) در کشور است که صدمات جبران‌ناپذیری را بر منابع آب، کشاورزی، مراتع و سایر بخش‌ها ایجاد نموده است.
سال آبی جاری، سالی خشک و بسیار کم‌بارش است که سراسر کشور و حتی مناطق پرباران سواحل جنوبی دریای خزر و منطقه زاگرس، خشکسالی‌های شدیدی را تجربه کردند. برای نمونه بررسی میانگین بارش استان خراسان رضوی در هشت ماهه نخست سال آبی جاری (مهر تا پایان اردیبهشت 1400 (نشان داد که بارش تجمعی در این استان تنها 120.79 میلیمتر بوده است. در صورتیکه بارش نرمال 30 ساله در مدت مشابه معادل با 207.47 میلیمتر بوده است که نشان‌دهنده کاهشی برابر با 77/41 درصد در سطح استان خراسان رضوی می‌باشد.
در سطح ایستگاه‌های مورد بررسی، وضعیت استان در شرایط بحرانی نسبت به مدت مشابه قرار دارد. بطوریکه در شش ایستگاه از نه ایستگاهی که 30 سال داده در اختیار دارند، بارش بیش از پنجاه درصد کاهش داشته است. این در حالی است که بخش کشاورزی استان به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین تولیدکنندگان کشاورزی در کشور است که ظرفیت‌ها و توان‌مندی‌های وسیعی دارد. این استان بیش از 800 هزار هکتار سطح زیر کشت انواع محصولات زراعی و باغی و بیش از 10 میلیون واحد دامی را دارا است. لذا روشن است که این استان نقش مهمی در تأمین نیازهای حیاتی جامعه، امنیت غذایی و تأمین مواد اولیه مورد نیاز صنایع و ایجاد فرصت‌های شغلی دارد.
خشکسالی اخیر که در پی دو سال پربارش رخ داده است، از یکسو سبب غافلگیری کشاورزان و دامداران شده و از سوی دیگر مشکلات عدیده‌ای را برای تأمین آب شرب، آب مورد نیاز برای صنایع و نیروگاه‌های برق‌آبی ایجاد کرده است. از این‌رو در هفته‌های اخیر، خشکسالی اتفاق افتاده در کانون توجه بسیاری از مدیران و برنامه‌ریزان، پژوهشگران دانشگاهی، رسانه‌ها و شهروندان قرار گرفته است. یکی از مهم‌ترین پرسش‌های پیشرو آن است که آیا خشکسالی امسال یک شرایط استثنایی است یا اینکه آغاز یک دوره طولانی از دوره‌های خشک متوالی است؟ برخی از متخصصین، خشکسالی را همچون سایر رخدادهای فرین اقلیمی نتیجه تغییر اقلیم به وقوع پیوسته در روی کره زمین می‌دانند. بر این اساس خشکسالی ممکن است کاملا به عنوان یک مخاطره طبیعی تلقی نشود، چرا که انسان با دستکاری در طبیعت شدت، مدت و فراوانی این پدیده اقلیمی را تغییر داده است.
افزایش گازهای گلخانه‌ای به طور قابل توجهی شرایط گرمایش و خشکی مناطق مختلف اقلیمی را تغییر داده که منجر به افزایش کلان خشکسالی‌هاMegadroughts) ) در سراسر جهان شده است. بنابراین پیش‌آگاهی رخدادهای فرین اقلیمی از جمله پیش‌آگاهی خشکسالی بیش از پیش حائز اهمیت است.
برای نمونه پیش‌آگاهی خشکسالی در استان خراسان رضوی نشان می‌دهد که تحت شرایط تغییر اقلیم آینده با در نظر گرفتن سناریوهای بدبینانه، خشکسالی در این استان تا اوسط دهه 1410 هجری خورشیدی کم و بیش ادامه خواهد یافت.
پارادایمی وجود دارد که اثر تغییر اقلیم را در مناطق خشک / مرطوب به چالش می‌کشد که »مناطق خشک، خشک‌تر و مناطق مرطوب، مرطوب‌تر می‌شوند«. این امر مستقیما به پدیده خشکسالی پیوند می‌خورد. بنابراین، تأثیر پیش‌آگاهی تغییر اقلیم بر شرایط خشکسالی آینده ایران برای جامعه و سیاستگذاران جهت سازگاری و کاهش و تعدیل اثرات پیامدهای خشکسالی در آینده اهمیت زیادی دارد.
اگرچه خشکسالی‌ها می‌توانند تحت تأثیر مدیریت آب و شیوه‌های نادرست استفاده از زمین ایجاد شوند، اما عوامل مرتبط با اقلیم مانند بارش و تبخیر شرایط اساسی را ایجاد و دوره‌های خشکسالی و ترسالی را تشدید می‌کنند. تغییر اقلیم و تأثیرات آن بر مقدار بارش و تبخیر در افزایش شدت خشکسالی نقش عمده‌ای دارد. سه عامل اصلی تأثیر تغییر اقلیم برای بروز خشکسالی وجود دارد؛ این عوامل عبارتند از: افزایش دما که باعث افزایش تبخیر و در نتیجه خشک‌شدن خاک و پوشش‌گیاهی می‌شود، تغییر در الگوهای گردش جوی منطقه‌ای و کاهش حجم برف و ذوب سریع برف ناشی از افزایش دما و تغییر الگوی بارش که باعث کاهش تأمین آب در بسیاری از مناطق می‌شود. دمای بالا میتواند تبخیر از سطح خاک را افزایش دهد و باعث شود که حتی در دوره‌هایی با میزان بارش زیاد نیز خاک به سرعت خشک شود. خشکسالی میتواند از طریق «بازخورد مثبت» ادامه یابد. بازخورد مثبت در شرایط تغییر اقلیم و افزایش خشکسالی به این شکل اتفاق می‌افتد که خاک‌های بسیار خشک و پوشش گیاهی کاهش یافته، میتواند بارش را در یک منطقه اقلیمی خشک (یا خشک شده) بیشتر سرکوب کند. دمای بالاتر میتواند بارش برف و ذخیرگاه‌های بزرگ برف ایران را تحت تأثیر قرار داده و به طور بالقوه باعث کاهش منابع آب شود.
اگرچه رخدادهای اخیر مربوط به خشکسالی اضطرار پیش‌آگاهی‌ها را ملزم کرده است، اما خشکسالی در تحقیقات مخاطرات طبیعی همانند طوفان و سیل که تأثیر مستقیم بر جان و مال انسان‌ها دارند، چندان مورد توجه قرار نگرفته است. اکثر کشورها در حال حاضر خطر خشکسالی را از طریق رویکردهای واکنش‌پذیر و مدیریت بحران بررسی می‌کنند. در یک رویکرد فعال، سامانه‌های هشدار زودهنگام مهم هستند، چرا که در سامانه‌های یکپارچه ارزیابی، ارتباطات و پشتیبانی، سامانه‌های خشکسالی نقش اساسی دارند. بررسی اجمالی سامانه‌های هشدار زودرس خشکسالی بین‌المللی نشان می‌دهد که هشدار زودرس موثر منجر به همکاری چند بخشی و میان رشته‌ای بین همه بازیگران مربوطه در هر مرحله از فرآیند هشدار- از نظارت تا پاسخگویی می‌گردد.
لذا ارائه تمهیدات لازم برای مقابله با آثار زیان‌بار خشکسالی باید در تمامی عرصه‌های مدیریتی مورد توجه قرار گیرد. در همین راستا برنامه مدیریت خشکسالی Drought (DMP Plan Management)به عنوان ابزاری برای اجرای سیاست خشکسالی براساس رویکرد کاهش خطر باید مورد توجه ویژه قرار گیرد. توسعه DMP یک گام اساسی در روند مدیریت خشکسالی و ارائه راهکارها و دستور العمل‌ها است. این برنامه شامل تهیه برنامه‌ای جامع جهت آمادگی برای خشکسالی می‌باشد و شامل سه مولفه اصلی است: نظارت، هشدار سریع و تبادل اطلاعات و ارائه پیش بینی‌های عملیاتی دقیق. در این رابطه توصیه می‌شود گروه ویژه‌ای برای توجه به دو مورد اول از این نیازها برای ارزیابی ریسک تشکیل شود. گروه ویژه خشکسالی میتواند در اکثر موارد همزمان بر روی تعدیل اثرات خشکسالی و پاسخ سریع به بحران‌های خشکسالی غیر منتظره متمرکز شود.
برنامه مدیریت خشکسالی (DMP) از دو بخش بنیادی تشکیل می‌شود:
- ارزیابی مداوم از خشکسالی
- ارزیابی پس از خشکسالی
ارزیابی مداوم یا عملیاتی بر این اساس استوار است که چگونه تغییرات اجتماعی همانند فناوری‌های جدید، تحقیقات جدید، قوانین و تغییر دولت‌ها بر خطر خشکسالی و جنبه‌های عملیاتی برنامه خشکسالی اثر می‌گذارند. انجام پیش‌بینی یا پیش‌آگاهی قبل و حتی پس از اجرای برنامه خشکسالی به‌صورت دوره‌ای توصیه می‌شود. لذا باید توجه داشت که برنامه خشکسالی یک روند است، نه یک رویداد گسسته و بر این اساس ضرورت دارد که به‌صورت مداوم مورد رصد و بازبینی قرار گیرد. ارزیابی پس از خشکسالی، اقدامات ارزیابی و پاسخگویی دولت، سازمان‌های غیردولتی و سایر ذینفعان را مستندسازی و تجزیه و تحلیل می‌کند و ساز وکاری را برای اجرای توصیه‌ها و بهبود سامانه مدیریت خشکسالی فراهم می‌کند. بدون ارزیابی‌های پس از خشکسالی، یادگیری از موفقیت‌ها و اشتباهات گذشته دشوار است. ارزیابی‌های پس از خشکسالی باید شامل تجزیه و تحلیل جنبه‌های اقلیمی و زیست محیطی ناشی از خشکسالی باشد.
پیامدهای اقتصادی و اجتماعی آن و برنامه‌ریزی برای کاهش اثرات آن، در تسهیل امدادرسانی یا کمک به مناطق آسیب‌دیده و در دوره پس از خاتمه خشکسالی مفید خواهد بود. همچنین توجهات باید به موقعیت‌هایی معطوف شود که سازوکارهای مقابله با خشکسالی با آن در ارتباط است.
هدف نهایی از فرآیند ارزیابی ریسک خشکسالی، شناسایی بخش‌ها، گروه‌های جمعیتی یا مناطقی است که بیشتر در معرض خشکسالی قرار دارند و همچنین انجام اقدامات مناسب برای کاهش تأثیرات احتمالی آن می‌باشد. نتیجه نهایی فرآیند ارزیابی ریسک خشکسالی، شناسایی مشخصه‌های آسیب‌پذیری است که مشخص می‌کند چه کسانی، چگونه و چرا در معرض خطر هستند. مراحل این فرآیند شامل موارد زیر است.
- اثرات خشکسالی‌های اخیر و تاریخی شناسایی شود.
- روندهای خشکسالی شناسایی شود.
- پیامدهای خشکسالی در اولویت قرار گیرند.
- اقدامات لازم جهت تعدیل خشکسالی شناسایی شده و بر اساس آن تأثیرات کوتاه‌مدت و بلندمدت خشکسالی کاهش یابد.
- در مرحله شروع و خاتمه خشکسالی، عوامل محرک برای انجام مرحله به مرحله و تدریجی شناسایی شوند.
- سازمان‌های ذیربط برای توسعه و اجرای اقدامات اولویت‌بندی و بسیج شوند. تجربه خشکسالی اخیر خراسان رضوی و در مقیاس گسترده‌تر ایران، میتواند زمینه لازم را برای ارائه الگوی جدیدی از مدیریت خشکسالی فراهم نماید.